BMT  ma’lumotlariga  ko‘ra  taxminan  450  mln.  insonda  psixik  va  jismoniy rivojlanishda  buzilishlar  mavjudligi  aniqlangan.  Bu  yer  yuzidagi  aholining  1/10 qismini tashkil qiladi.

    Bundaylar  qatoriga:  eshitish  sezgisida  buzilishlari  mavjud insonlar  (kar,  zaif  eshituvchi,  orttirilgan  kar  insonlar);  nutqida  og‘ir  buzilishlar mavjud  insonlar  (logopatlar);  intellektual  rivojlanishida  og‘ir  buzilishlar  mavjud insonlar (aqli zaif insonlar); psixik rivojlanishida kompleksli  buzilishlar kuzatiluvchilar (ko‘r hamda kar-soqov insonlar,  ko‘r hamda aqli zaif insonlar  va boshqalar);  tayanch apparat tizimida kasalliklari mavjud;  psixopat xulqli insonlar kiradi. Bundan tashqari  shunday qatlami  borki,  ular  o’rta ta’lim, maktabgacha  ta’lim  muassasalariga  boradilar.  Salbiy  ijtimoiy  omillar  va ayniqsa  shaxslararo  munosabatlar  ta’sirida  diskomfort  holatini  boshdan kechiradilar,  ushbu  holat  ularning  ulg‘ayishi  bilan  oshib  boradi. Keyinchalik psixojarohatlovchi  ta’sirga  ega  bo‘ladi.  Shunga  muvofiq,  bunday  insonlarga jamiyatda moslashishi  uchun  alohida  yordam  kerak  bo‘ladi.

    Xalqaro  ijtimoiy  zaiflik  va  cheklangan  hayot  faoliyati  hamda  buzilishlar nomenkulaturasiga muvofiq “hayot faoliyatining cheklanganligi tushunchasi ostida berilgan  yosh  davri  uchun  normal  hisoblangan  faoliyatni  bajarish,  yoki  uni bajarish  usullarini  amalga  oshirishdagi  har  qanday  cheklanganlik  tushuniladi”.

    Hayot  faoliyatining  cheklanganlik darajasi  aynan  shu  tashkilot  tomonidan  ishlab chiqilgan “og‘irlik shkalasi” orqali miqdoriy ko‘rsatkichlarda aniqlanadi. Turg‘un  funksional  buzilishlarga  ega  bolalarning  aksariyati  bu  nogiron insonlardir.

    Imkoniyati cheklangan  (nogiron)  - bu  shaxsiy  ehtiyojlarini  va  ijtimoiy  hayot yetishmovchiliklarini  qisman  yoki  to‘liq  o‘zi  mustaqil  ta’minlay  olmaydigan istalgan  shaxs. Nogironlik qabul qilingan tasnifnomaga ko‘ra organizmdagi  domiy buzilishlarga  olib  keluvchi,  hayot  faoliyatining  cheklanishiga  sabab  bo‘luvchi, alohida  ijtimoiy  qo‘llab-quvvatlashga  ehtiyoj  tug‘diruvchi  ijtimoiy  zaiflik  sifatida talqin etiladi.

    Bunday  ijtimoiy  yordam  yo‘nalishlaridan  biri  zamonaviy  jamiyatda  tobora katta ahamiyat kasb etuvchi ijtimoiy reabilitasiya hisoblanadi.

    Imkoniyati  cheklanganlarni  ijtimoiy  reabilitasiyalash  ijtimoiy  yordamning murakkab zamonaviy va muhim tizimlaridan biridir.

    Unining  asosiy  vazifasi - maxsus  tashkil  etilgan  suhbat  vositasida shaxsning  ijtimoiy  statusini  tiklash,  uning  ijtimoiy  munosabatlarda  ishtirokini ta’minlashdir.

    Imkoniyati cheklangan insonlarning  asosiy muammosi quyidagilarda:

    Olam bilan aloqaning buzilganligi;

    Kattalar va tengdoshlari bilan aloqaning qashshoqligi;

    Tabiat bilan muloqotning cheklanganligi;

    Bir qator madaniy qadriyatlaming yetishib bo‘lmasligi muammosi;

    Elementar ta’limni  ololmaslik.  Bu  muammo  faqatgina  sub’yektiv  bo‘lmay, balki  ijtimoiy-siyosiy hamdir;

    Qobilyat  va  iste’dodni  namoyon  qilishni  chegaralanganligi.  Nogiron  bola tengdoshi  kabi  qobiliyatli  iste’dodli  bo‘lishi  mumkin,  biroq  o‘z qobiliyatlarini  rivojlantirish,  aniqlash  va  ular  orqali  jamiyatga  foyda keltirishi uchun unga imkoniyatlarning teng emasligi to‘sqinlik qiladi.

    Tadqiqotlar  natijalariga  ko‘ra,  imkoniyati  cheklangan  insonlarning  psixologik holatida quyidagi  emotsional hodisalar kuzatiladi:

    1.  Tengdoshlari va yaqinlari bilan muloqotning o‘tkir yetishmasligi hissi;

    2.  Kasallikning  rivojlanishi  natijasida,  yoki  tanani  mayib  qiluvchi  davolash usuli  ta’sirida  o‘zining  “Jismoniy  meni”ni  qabul  qilishdagi  qiyinchilikni (bola  davolash  ta’sirida  semiradi,  sochi  to‘kilib  ketadi,  tez  o‘sadi,  buning ta’sirida  bola  dorilarni  iste’mol  qilishdan  bosh  tortishi  mumkin)  paydo bo‘lishi;

    3.  Ijtimoiy  qarovsizlik,  zaiflik,  jamiyat  tomonidan  voz  kechish  hissining paydo bo‘lishi;

    4.  Qo‘rquvlar  (ko‘pincha,  parodaksal  xarakterga  ega  bo‘ladi:  ular  bolaning hozirgi  paytdagi  aktual  holati  bilan  bog‘liq  va  qisman  kelajakda  namoyon bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi);

    5.  Oldinda kutayotgan operatsiya bilan bog‘liq qo‘rquv;

    6.  Kasallikning residivi oldida qo‘rquv;

    7.  Yolg‘izlik  hissi,  ammo  ayni  paytda  bola  u  uchun  ahamiyatli  bo‘lgan insonlar bilan uchrashishdan ham qo‘rqishi mumkin;

    8.  4-5 yoshdan boshlab his etiladigan o‘limdan qo‘rqish hissi  (yetti yoshli bola: atrofimda  bolalar  o‘lmoqda,  men  ham  tez  orada  o‘lishim  mumkin,  buni bilaman, men o‘limdan qo‘rqaman);

    Imkoniyati  cheklangan  ayollar  bilan  ijtimoiy  reabilitasion  ishlarni  olib borishda  mana  shu  xususiyatlami  inobatga  olgan  holda  faoliyat  ko‘rsatish  kerak…

Umida Bo’tayeva

Samarqand davlat universiteti

Psixologiya nazariyasi va amaliyoti kafedrasi mudiri