XXI asr boshlarida insoniyat oldida an’anaviy energiya manbalarining yaqin kelajakda tugashi va yerning ekologik holati yomonlashuvi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar paydo bo‘la boshladi. Ayni muammolar dunyo hamjamiyatidagi o‘ta dolzarb va global miqyosda asosli xavotirlar uyg‘otayotgan masalalarga aylandi.

    Ma’lumki, hozirgi davrda butun dunyoda energiya asosan ma’danlardan olinadigan manbalardan: neft, tabiiy gaz, ko‘mir, yadro yonilg‘isidan foydalanib ishlab chiqarilmoqda. Shu bilan birga, energiyaga bo‘lgan talabni faqat qazib olinadigan manbalardan foydalanish hisobiga qondirish mumkin emasligi, energiyaning an’anaviy manbalari zaxiralari asta-sekin tugab borayotganligi hech kimga sir emas. Aksariyat ekspertlarning fikricha, energiyaga bo‘lgan talabning global ortishi sababli an’anaviy manbalar zaxirasi taxminan asrimiz o‘rtalariga borib tugaydi.

    Texnik tarraqiyot natijasida yangi konlarning ochilishi resurslarning tugash jarayonini faqat biroz ortga surishi mumkin, xolos. Shunisi ayonki, an’anaviy energiya zaxiralari to‘liq tugamagan taqdirda ham, ularga bo‘lgan talabning keskin ortishi tufayli narxlarning sezilarli darajada oshishi kuzatiladi.

    Qayta tiklanuvchi energiya manbalari ichida doimo eng jozibadori va istiqbollisi fotovoltaika, ya’ni quyosh energiyasini bevosita elektr energiyasiga aylantirish hisoblanadi. Quyosh uzoq asrlar mobaynida insonlarning energiyaga bo‘lgan o‘sib boruvchi talablarini qondirishi mumkin va bu hozirda dunyo hamjamiyatiga yaxshi ma’lum.

    Bir soatda yerga kelayotgan quyosh energiyasining miqdori insoniyat bir yilda ist’yemol qilayotgan energiya miqdoridan ortiq, shu sababli va bundan tashqari, tabiiy energiya zaxiralarining cheklanganligi hamda ekologik muammolar quyosh energiyasidan foydalanish zaruriyatini oshirmoqda.

Quyosh energiyasi texnik tomondan qulay, atrof-muhitni mutlaqo ifloslantirmaydigan yagona energiya manbai hisoblanadi. Oxirgi o‘n yillikda quyosh energiyasidan foydalanish butun dunyoda ortib bormoqda. 2021-yildagi ma’lumotlar jahon elektr energiyasining deyarli 5 foizini fotoelektrik quyosh stansiyalari ta’minlaganini ko‘rsatmoqda. Bir qarashda bu juda kichik miqdorday tuyiladi, biroq bu ulush juda tez ortib bormoqda. O‘n yillar ilgari bu ko‘rsatkich atigi 1 foizni tashkil qilardi va u asosan rivojlangan davlatlar hisobiga to‘g‘ri kelgan. Hozirgi kunda nafaqat rivojlangan davlatlar, balki rivojlanayotgan davlatlarda ham quyosh energiyasidan foydalanishga katta e’tibor berilmoqda.

    Jahon bankining 2020-yil uchun tayyorlagan hisobotiga ko‘ra, nafaqat elektr energiyasiga bo‘lgan o‘z talabini to‘liq qondirish, balki undan ham ortig‘ini quyosh elektr stansiyalaridan foydalanib ishlab chiqarishi uchun dunyoning deyarli barcha davlatlarida geografik sharoit ham, ob-havo ham, quyosh nuri ham yetarli.

    Tarixga nazar solsak, Nyu-Yorkdagi “Bell Telefon” kompaniyasi laboratoriyalari tomonidan 1954-yili o‘ziga xos ixtiro hayotga joriy qilindi. U quyosh energiyasini bevosita elektr energiyaga aylantirib bera olish xususiyatiga ega edi. Tez orada u nafaqat kosmik parvozlar uchun, balki kundalik turmush maqsadlari uchun ham iqtisodiy tomondan maqbul bo‘lib qoldi.

    1970-yillardagi energiya inqirozi quyosh energiyasidan korxonalar va xonadonlar uchun elektr energiya olishga bo‘lgan qiziqishni jonlantirib yubordi. 1973-yil iyulida Parijda o‘tkazilgan YUNESKO konferensiyasi “Quyosh inson xizmatida” shiori ostida o‘tdi va dunyodagi quyosh energetikasining holati haqida aniq ma’lumotlarni berdi. 1973-yilgacha quyosh energiyasi olimlar uchun tadqiqot ob’yektigina bo‘lgan, endi u sanoatning yangi sohasiga aylandi, biroq o‘sha vaqtlarda  bu texnologiya katta xarajatlar talab qilganligi bois quyosh bataryeyalari ommaviy ishlab chiqarilmagan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan fotoelektr elementlarning tannarxi keskin tushdi, xususan, oxirgi o‘n yilda 59 foizdan ortiq miqdorda arzonlashdi va shu boisdan korxonalar, tashkilotlar hamda xususiy uylar uchun quyosh energiyasidan foydalanishga  keng yo‘l ochildi.

    Bugungi kunda dunyo miqyosida quyosh energiyasidan foydalanish bo‘yicha Xitoy Xalq Respublikasi yetakchilik qilmoqda. 2021-yildagi statistik ma’lumotlarga ko‘ra, umumiy ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasida quyosh energiyasining ulushi bo‘yicha jahonda Avstraliya 15,5 foiz  miqdor bilan peshqadam.   

    Mamlakatimizda ham energetika sohasiga strategik yo‘nalish sifatida e’tibor qaratilib, oxirgi yillarda yangi energiya quvvatlari barpo etildi. Shunga qaramay aholining ortib borishi, sanoat korxonalarining ko‘payishi elektr energiyasiga bo‘lgan talabning ham yildan yilga oshishiga olib kelmoqda. Mamlakatimizda 2030-yilga kelib elektr energiyasiga bo‘lgan talab joriy 74 milliard kVt/soat dan 110 milliard kVt/soatgacha oshishi hisob-kitob qilingan. Tabiiyki, bunday vaziyatda qayta tiklanuvchan energiya manbalaridan foydalanish muammolarni bartaraf etishda muhim ahamiyat kasb etadi.

    Shu tufayli mamlakatimizda ham quyosh energiyasidan foydalanish dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda va bu borada muhim amaliy ishlar qilinmoqda. Masalan, fransuz kompaniyasi Total Eren to‘liq ishlab chiqqan “Tutli” fotoelektr stansiyasi 2022-yilda O‘zbekistonda qurilgan yirik quyosh elektr stansiyalardan biridir. Uning quvvati 131 mVt. U bir yilda 270000 kVt/soat elektr energiya ishlab chiqib, 140000 ta xonadonni elektr energiya bilan ta’minlaydi.

    Bunday  quyosh elektr stansiyalarining ko‘plab barpo etilishi, o‘zbek quyosh energetikasining sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarilishiga olib keladi. Agar yirik tashkilotlar, korxonalar ham qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan ommaviy foydalanishga o‘tsa, tabiiy boyliklar zaxiralari saqlab qolinadi va tabiatga yetkazilayotgan zarar miqdori sezilarli darajada kamayadi. Shu bilan birgalikda, qayta tiklanuvchan energiya manbalaridan biri bo‘lgan quyosh nurini bevosita elektr energiyasiga aylantirib beradigan fotoelektr stansiyalaridan foydalanish atrof-muhitga zarar yetkazmay, iqtisodiyotni rivojlantirishga katta hissa qo‘shadi.

Subxon AXROROV,

Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
kafedra mudiri,  dotsent .